Academiehuis Grote Kerk Zwolle: een korte geschiedenis
Academiehuis Grote Kerk Zwolle is gastvrouw van een aantal werken van de tentoonstelling KlimaatExpo ’22. De recent gerestaureerde zuidbeuk van de kerk wordt tijdelijk een dependance van Museum de Fundatie. Een schitterende locatie voor hedendaagse kunst. Al ruim 600 jaar siert de monumentale kerk het hart van de Hanzestad Zwolle. Hoe is dat zo gekomen? We doken in de rijke geschiedenis van het imposante bouwwerk.
De Grote Kerk, ook wel St. Michaëlskerk genoemd, is gewijd aan de aartsengel Michaël en dateert uit de eerste helft van de vijftiende eeuw. De kerk toont al eeuwen de rijkdom en macht van de stad, en is tot op de dag van vandaag een centrale plek van ontmoeting, bezinning, kunst en cultuur.
Hallenkerk
De Grote Kerk is een van de weinig overgebleven hallenkerken in Nederland. Een hallenkerk is een kerk met meerdere beuken, waarvan de zijbeuken ongeveer even hoog en breed zijn als de middenbeuk. Deze vorm van kerkbouw werd ontwikkeld in de romaanse architectuur, maar komt voornamelijk voor in de gotiek.
Een klein houten christenkerkje
Men denkt dat op de plaats waar de kerk staat (Grote Markt 18) oorspronkelijk een klein houten christenkerkje heeft gestaan. Dit kerkje was gewijd aan de aartsengel Michaël en is gebouwd rond het jaar 785. Uit een oorkonde uit 1040 blijkt dat de bisschop van Utrecht, Bernulfus of Barnoldus (1027-1054), de Zwolse Sint-Michaëlskerk aan het kapittel van Deventer schonk. De houten kerk is – vermoedelijk door brand – verdwenen. Daarna is op diezelfde plaats een romaanse stenen kerk gebouwd. Het enige overblijfsel van die romaanse kerk is een halfronde rode zandstenen gevelsteen. Dit restant is nu ingemetseld in een van de koormuren van de huidige kerk.
Romaanse gevelsteen. Foto: A. Roks 2009
Op het stenen reliëf zien we Abraham met opgeheven handen en drie kleine figuren: de aartsengelen Rafaël, Michaël en Gabriël. Langs de rand van de steen is een Latijnse tekst aangebracht: Praemia fert vite locus ut domus, Venite! , wat zoveel betekent als ‘Een plaats gelijk dit huis schenkt het loon des levens, komt!’
De toren en bliksem
De bouw van de indertijd hoogste kerktoren (113,5 meter) startte in 1406. De toren werd daarna drie keer door de bliksem getroffen. De laatste blikseminslag was in 1669. Tijdens een zware storm in 1682 stortte vervolgens niet alleen het restant van de toren, maar ook de westelijke muur, een deel van het schip en een deel van het orgel in. De kerk werd twee traveeën korter. Aan de rooilijn aan de kant van de Luttekestraat is dit nog duidelijk te zien.
De Zwolse kunstschilder Jan Grasdorp (1651-1693) schilderde de toren tijdens de blikseminslag van 1669 en na het instorten van het laatste restant in 1682 (zie bovenstaande afbeeldingen).
De toren bevatte een carillon met drie luidklokken die door de brand ook verloren gingen. Op de plaats van de ingestorte toren werd in 1686 een consistoriekamer gebouwd. Sindsdien heeft de kerk zijn huidige vorm.
Interieur
Pronkstukken in de kerk zijn het 16de eeuwse koorhek, de preekstoel, de herenbanken en het Schnitgerorgel. Veel kerken in Nederland en Duitsland bezitten een orgel dat is gebouwd door de Noord-Duitse orgelbouwer Arp Schnitger (1648-1719), de ‘Stradivarius’ onder de orgelbouwers. Het Schnitgerorgel is na de dood van Arp Schnitger voltooid door zijn zonen Frans Casper Schnitger en Johann George Schnitger. Het orgel was bij de oplevering in 1721 het grootste instrument in ons land en wordt nog steeds gerekend tot een van de beste Barokorgels ter wereld. Het orgel bevat ruim 4000 pijpen en telt 64 sprekende stemmen.
Twee pronkstukken; de preekstoel en het Schnitgerorgel.
Fragment van de preekstoel
De kerk toont ook nog enkele fragmenten van fresco’s uit de 15de eeuw van Meester Joan van der Mynnesten, een fragment van de voormalige Sacramentstoren van de beeldhouwer Willem Backerweerd en een timpaan in het Noorderportaal van bouwmeester Arnt van Calcar met het oude Stadswapen.
De grafstenen in de kerk zijn van de rijken en voornamen. Burgers werden op het huidige Grote Kerkplein begraven. In de kerk bevinden zich onder andere de graven van de kunstenaars Gerard Terborch en Aleida Greve en de orgelbouwer Frans Caspar Schnitger.
In de jaren 1882-1896 werd de kerk voor het laatst gerestaureerd door de Zwolse architect F.C. Koch onder supervisie van P.J.H. Cuypers en L.C. Hezenmans.
Van kerk naar Academiehuis
Tijdens de Beeldenstorm in 1580 werden verscheidene vernielingen aangericht en kwam de kerk in handen van de Protestanten. In het rampjaar 1672, toen Zwolle door de Franse, Munsterse en Keulse troepen bezet werd, kwam de kerk weer in Rooms-katholieke handen en vlak daarna in 1674 weer in handen van de Hervormde Gemeente.
Maar tijden veranderen, en sinds 2014 heeft de kerk officieel geen religieuze functie meer. Het heet Academiehuis, en biedt de inwoners en bezoekers van Zwolle culturele en educatieve programma’s aan.
Verbouwing en renovatie
Dankzij een miljoenensubsidie (€ 3,5 miljoen) van het rijk heeft het bestuur van de Stichting Academiehuis de Grote Kerk Zwolle een grote renovatie van de kerk kunnen realiseren. Ook zijn er stalen deuren met glaskunstwerken in het noord- en zuidportaal geplaatst. Op die manier is de kerk geschikt gemaakt voor grootschalige evenementen.
Vondst van een Romaanse muur
Stadsarcheoloog Michael Klomp en zijn medewerkers deden een bijzondere vondst die een oud stukje Zwolle blootlegde. Bij de werkzaamheden was het team, in de noordbeuk van de kerk, gestuit op de resten van de romaanse voorganger van de Grote Kerk. Onder de muur van de huidige kerk werd een muur van tufsteenblokken, waarin ijzeroer was verwerkt, gevonden. Dit moest de muur van de eerste in Zwolle bekende kerk uit 1040 zijn. “We weten dat zo zeker, omdat de muren van de huidige kerk als het ware tegen de oude muur zijn aangezet”, aldus Michael Klomp.
Het gepleisterde deel, links onder op de foto, is van de Romaanse kerk, de voorganger van de Grote of St. Michaëlskerk …
Waar in het verleden door de historici veel werd gegist rond de plaats van de oude Romaanse kerk, gaf deze vondst nu meer duidelijkheid.
Zuidbeuk in de steigers
De restauratiewerkzaamheden verlopen spoedig. De gewelven boven de kerkbanken zijn gerestaureerd en schoongemaakt. De steigers boven het Noordkoor zijn volledig afgebroken, en nu is de zuidbeuk aan de beurt. Voor de komst van KlimaatExpo ’22 zal ook die gereed zijn, en met de prachtig gerestaureerde gewelven een mooi decor voor de kunstwerken vormen.
Vanaf 22 januari is Academiehuis de Grote Kerk, ook tijdens de restauratie, weer open voor publiek.