KlimaatExpo

Bernard en Karin restaureren muurschilderingen in Grote Kerk Zwolle: ‘We ontdekten nóg drie lagen’

Tekst en foto’s: Robin van Rossum, indebuurt Zwolle

Op tientallen meters hoogte knappen de Belgische restaurateurs Bernard Delmotte en Karin Keutgens de dik honderd jaar oude gewelfschilderingen van de Grote Kerk in Zwolle op. Broodnodig, want het werk is in de loop van de jaren sterk vervuild. En bij het restaureren kwam meer aan het licht. “We ontdekten drie fases van oudere schilderingen.”

Vijf uur in de auto. Bernard en Karin rijden sinds 2021 elke week vanuit België om het schilderwerk in het Academiehuis de Grote Kerk in Zwolle te restaureren. Een precisiewerk waarvoor je veel expertise nodig hebt. Laat dat maar aan Bernard en Karin over, die eerder onder meer het schilderwerk in een Delftse kerk restaureerden. “We kennen elkaars werk en elkaars kwaliteiten. Als we elkaars krachten bundelen, is één plus één drie”, zegt Bernard. Het tweetal werkt samen met vijf Nederlanders, waarvan sommigen net als de Belgen gespecialiseerd zijn in het restaureren van muurschilderingen.

‘Ons beroep lijkt op een arts’

“Ons beroep lijkt eigenlijk heel erg op dat van een arts”, zegt Karin. Lachend: “Daarom hebben we allebei een wit schort aan.” Het duo doelt op een proefonderzoek dat ze in 2020 voor de Grote Kerk deden. Met als doel: een diagnose van de status van de muurschilderingen vaststellen.

Vervuilde kerk

Wat vooral duidelijk werd, was dat de kerk – gebouwd tussen 1406 en 1466 – ‘zeer sterk vervuild’ is. “Dat kwam door het verwarmingssysteem, dat het vuil liet circuleren en afzette op de gewelven”, zegt Bernard. Dat systeem is er inmiddels niet meer, maar de gevolgen van het verleden merken ze nog steeds.

Het gebouw ondervindt bijvoorbeeld nog nadelen door oude lekken, waardoor het vocht zich verspreidde in de wanden. “Dat zorgde ervoor dat bepleisteringen en schilderingen als het ware eraf worden geduwd”, zegt Karin. Ook was de verflaag van de muurschilderingen op sommige plekken zeer poederig. “Als wij met een wattenstaafje eroverheen gingen, hadden we op ons staafje pigment. Dat soort zaken stelden we vast en dan kijk je hoe je zoiets kan behandelen.”

Zo pakken ze het restauratiewerk aan

Bernard en Karin maken het stucwerk en de schilderingen schoon en knappen het werk op. “Wij werken zoveel mogelijk met dezelfde materialen als waarmee vroeger de gewelven bepleisterd en beschilderd zijn. Je kan het werk van vroeger dus zoveel mogelijk herstellen. Het voordeel is dat de muurschilderingen in de Grote Kerk decoratief zijn, waar een bepaalde vorm van herhaling in zit. Denk aan dezelfde kleuren of zelfs dezelfde sjablonen”, zegt Karin.

Helemaal hetzelfde als vroeger wordt het niet. “Je zal altijd het verschil zien tussen een toevoeging of origineel”, vertelt Bernard wanneer hij een muurschildering reconstrueert. “We schilderen ook nooit op het origineel, maar op de lacunes. Dat is een soort gat in de verflaag.”

Een deel van het restauratieteam, met helemaal rechts Bernard Delmotte en Karin Keutgens. Foto: indebuurt Zwolle.

Drie oudere fases

De muurschilderingen die worden gerestaureerd, werden in 1896 voltooid. Bernard en Karin ontdekten drie oudere fases achter de huidige muurschilderingen. “Volgens mij is dat een primeur, want we maakten dat nog niet eerder bekend”, zegt Karin. Volgens het duo zijn die oude lagen ‘sterk gehavend en beschadigd’.

De eerste fase komt uit de vijftiende eeuw, toen de kerk voor het eerst werd beschilderd met een dieprode kleur. “De volgende, tweede fase was een beetje zoals nu, maar was iets anders geschilderd. Je zag bijvoorbeeld bladeren met groene en gele kleuren op de gewelven die groter uitgewerkt zijn dan nu”, zegt Bernard. Hoe oud die fase is, moet onderzocht worden.

Groene en gele bladeren

Ook de derde fase toont groene en gele bladeren. “Waarschijnlijk zijn de fases op elkaar gebaseerd. Die derde fase troffen we voorlopig alleen in het koorgedeelte van de kerk aan. Deze fase ontdekte de Zwolse architect Koch bij het maken van het huidige ontwerp, in de negentiende eeuw. Zijn ontwerp baseerde hij op de vorige fase. Koch zag waarschijnlijk ook delen van de vorige fases”, zegt Karin. Wat het duo nog niet weet, is of de oude fases overal in de hele kerk verwerkt zijn of op bepaalde plekken.

‘Oude restauraties zijn er waarschijnlijk niet geweest’

In 1980 en 1995 werd het schilderwerk voor het laatst gerestaureerd. “Oudere restauraties kwamen wij niet tegen. Dat kan ook niet, want ik denk niet dat die er geweest zijn. Men schilderde, het ging een tijd mee, dan veranderde de mode of het geloof en schilderden ze het over. Tussen 1830 en 1840 werd de kerk volledig gewit, dus toen waren er geen decoraties. Daardoor raakten de schilderingen in de vergetelheid”, zegt Karin.

Vakmanschap

Maar van vergetelheid is geen sprake meer, want straks blinken de schilderingen weer als vanouds. Voor zover dat mogelijk is, natuurlijk. “Misschien zijn de restauratiekeuzes die wij maken wel de reden dat we zoveel in Nederland werken”, zegt Karin. Zij en Bernard nemen alleen een klus aan als ze met materialen kunnen werken die zij belangrijk voor de restauratie achten. “Een restauratie moet volgens internationale wetten ervoor zorgen dat het werk zo min mogelijk verder aftakelt. De dingen die je toevoegt, mogen geen verder verval geven.”

Toch wordt die regel vaak overtreden, stelt Karin. “Dat kan door de materialen waarmee sommige restaurateurs werken. Het is dus ontzettend belangrijk dat je als restaurateur de materialen waarmee de originele schilderingen zijn aangebracht, heel goed kent. En ook de materialen die je toevoegt, moet je goed kennen. Daar gaat en ging het weleens mis.”

Wanneer is alles af?

Op 10 juni is een gedeelte van de restauratie van het schilderwerk af. Dan worden de steigers verplaatst naar de andere kant van de kerk. In het najaar van 2022 moet het hele schilderwerk af zijn. Hoelang kunnen de gewelfschilderingen er dan tegenaan? “Ooit zei ik 100 jaar, tenzij er een aardbeving is”, zegt Karin. “We gaan er vanuit dat de handelingen die wij doen heel lang meegaan.” Bernard: “Ik zit zelf 35 jaar in het vak, en nog geen enkele restauratie waarbij ik betrokken was is opnieuw uitgevoerd. Dus het is uiteindelijk voor een lange periode.”

De al opgeknapte gewelfschilderingen. Foto: indebuurt Zwolle.